Kada je tokom opsade barske tvrđave, iz svog logora na Ribnjaku pogledivao ka Selim-begovom saraju na obali, knjaz Nikola Petrović teško da je mogao da zamisli da će se baš na tom mjestu uzdizati palata koja će postati spomenik izlaska Crne Gore na more ali i njegovog uspona i pada.

Izvor: POGLED (časopis Inžinjerske komore Crne Gore)

FOTO: Anto BAKOVIĆ i arhiva

Vila Topolica, Dvorac Knjaza Nikole, Danilov dvorac ili kako se danas kolokvijalno naziva Ljetnji dvorac Kralja Nikole, već 130 godina simbol je najvećeg crnogorskog primorskog grada. Ako i ima dileme, da li je sama palata zaslužila epitet najljepšeg zdanja pod Rumijom, rezidencijalni kompleks tik iznad pjeskovite plaže definitivno je najatraktivniji prostor na ovom dijelu Južnog Jadrana. Zbog estetike palate i okolnih objekata ali i bajkovitog parka u kojem je ušuškana ljetnja rezidencija poslednjeg crnogorskog dinasta, koja je danas Zavičajni muzej Bara.

“Na najljepšem dijelu barske obale nalazio se raskošni Selim - begov saraj, koji je razoren tokom borbi za oslobođenje Bara i za čije razaranje su vezane brojne kontradiktornosti oko toga ko ga je, zašto i zbog čega porušio ili se to desilo slučajno. Kako god, ovaj lijepi dio obale u oslobođenom Baru pripao je Crnoj Gori i crnogorskom dvoru, a time otvarao mogućnost stvaranja novog prostora za uživanje. Njega će knjaz Nikola kao svadbeni poklon darivati svojoj ćerki Zorki i zetu Petru Karađorđeviću. Nova priča o najljepšem dijelu barskog zaliva ponovo počinje. Zbog političkih prilika Zorka i Petar će svoj bračni život otpočeti na Cetinju u Crnoj Gori. Ubrzo će na poklonjenom zemljištu u Baru sagraditi vilu za stanovanje i uživanje. Vila je nazvana Topolica po rodnom mjestu Karađorđevića – Topoli, bila je veličanstvenog izgleda, jedina građevina na tom djelu obale, sa balkonima, terasama i paviljonima, okružena morem i mediteranskom šumom “, kaže za Pogled istoričarka i kustos barskog muzeja Draginja Radonjić.

Dvorac se prvi put pominje u “Glasu Crnogorca” iz 1885. pa se ova godina smatra i godinom njegove izgradnje.

“Nema mnogo podataka o periodu gradnje i načinu gradnje. Iz postojećih izvora može se sa sigurnošću reći da je vila sagrađena tek nakon Zorkinog i Petrovog vjenčanja, 1883. godine i da se kao godina izgradnje uzima 1885. Vila Topolica živjela je svoj zivot, prateći životna ali i politička dešavanja porodice Petrović i Karađorđević odnosno Crne Gore i Srbije. Brojni značajni gosti boravili su u ovom prelijepom prostoru. Gostovao je Nikola Pašić ali i svi značajniji članovi porodice Karađorđević. U vili je često boravio Petrov mlađi brat Đorđe, koji će igrom slučaja i umrijeti u Crnoj Gori i biti sahranjen na Cetinju. Niz okolnosti izmjenile su život Petra i Zorke ali i same palate na obali mora. Između knjaza Nikole i Petra Karađorđevića tinjao je jaz i politička neslaganja, a nakon Zorkine smrti, sukob postaje sve veći pa Petar Karađorđević definitivno napušta Crnu Goru, a vila ostaje prazna. Po izvorima koji su brojni i često različiti vilu na Topolici, koju će po vjenčanju naslijediti prestolonasljednik Danilo, knjažev najstariji sin, otkupljuje knjaz Nikola za 100 000 franaka Takođe se sa sigurnošću po istorijskim izvorima može zaključiti da je nakon smrti Đorđa Karađorđevića 1888. godine i Zorkine smrti 1890. godine vila prešla u vlasništvo crnogorskog dvora”, kaže Radonjić.

Vila Topolica se prvobitno sastojala od prizemlja, sprata i malog podruma. Nakon što ga je knjaz Petar Karađorđević, odlazeći iz Crne Gore, prodao svom tastu, dograđena je mansandra, kasnije i nova zidana ograda.

“Ovo zdanje koje je već bilo raskošno počeće da mjenja svoj izgled i postaje još ljepše i veličanstvenije. Najveće promjene na njemu će se naročito dešavati u periodu kraja XIX i u prvoj deceniji XX vijeka. Ubrzo nakon preuzimanja vlasništva nad vilom, knjaz Nikola radi na proširenju dvorskog kompleksa i već krajem XIX vijeka dograđuju se dva nova objekta - “mali dvorac” i “dvorska kapela”, a cijelo okruženje se uređuje. Na samom kraju XIX vijeka gotovo su svi objekti dvorskog kompleksa bili izgrađeni i uređeni pa čak i park oko velikog dvora je dobijao izgled evropskih dvorskih parkova. Dvorac je konačni izgled dobio početkom XX vijeka kad se dodaje mansarda,a pred samo proglašenje knjaza Nikole za kralja 1910. godine uz veliki dvorac je dograđena balska dvorana koja je upotpunila dvorski sadržaj. Dvorana je narednih godina služila za balove, maskenbale i velike prijeme”, priča Radonjić.

Vilu Topolica projektovao je hrvatski arhitekta Josip Slade koji je na poziv knjaza Nikole tokom dvije decenije projektovao niz važnih zdanja među kojima su Zetski dom i zgrada austrougarskog veleposlanstva na Cetinju, kao i Dvorac knjaza Nikole u Nikšiću.

“Glavno zdanje dvorskog kompleksa kralja Nikole I Petrovića na Topolici predstavlja takozvani Veliki dvorac. Građen je kao reprezentativni rezidencijalni objekat, koji svojom prostornom dispozicijom, volumenom i arhitektonskim riješenjem zauzima dominantan položaj u parkovskom okruženju. Dvorac predstavlja masivnu građevinu skladnih dimenzija i proporcija sa simetričnom prostornom koncepcijom, kako u osnovi tako i u frontalnom spoljnjem izgledu. Podignut u duhu rezidencijalnih objekata tog vremena. Oblikovan je u eklektičkom maniru zasnovanom na arhitektonskim elementima istorijskih stilova neorenesanse i neoklasicizma. Arhitektonska kompozicija zgrade ostvarena je na pravougaonoj osnovi. Dvorac se prvobitno sastojao od prizemlja, sprata i malog podruma smještenog u sjeveroistočnom djelu građevine. Arhitektonskom konceptu reprezentativnog zdanja doprinosio je središnji istureni dio koji se u drugom spratu završavao zidanim balkonom i četvorovodnim krovom. Prilikom rekonstrukcije zgrade početkom XX vijeka umjesto četvorovodnog krova naknadno je dograđeno visoko potkrovlje riješeno u vidu mansarde. Tada su izvršene prepravke na centralnom balkonu na drugom spratu, kada je postavljena nova zidana ograda sa gotičkom kolonadom. Ovim intervencijama postignuta je još veća reprezentativnost i proporcijska uravnoteženost arhitektonske cijeline”, objašnjava upravnik Zavičajnog muzeja u Baru, istoričar umjetnosti Vladislav Kasalica.

On dodaje da po svojim stilskim i kompozicionim karakteristikama, arhitektonskoj koncepciji, skladnim proporcijama i izraženom monumentalnošću zgrada velikog dvorca kralja Nikole u Baru pripada jednom od najpreprezentativnijih spomenika profanog graditeljstva istorijskih stilova sa kraja XIX vijeka u Crnoj Gori.

„Za crnogorske prilike toga vremena ova građevina je predstavljala raskošni ljetnji dvor u kome su često boravili kralj Nikola i kraljica Milena kao i prinčevski par predstonasljednik Danilo i princeza Milica-Juta. S obzirom da je veliki dvorac kralj Nikola koristio kao svoju ljetnju rezidenciju, namjenivši je da mu bude mjesto za opuštanje i odmor, velika pažnja posvećena je planskom uređenju parka koji je formiran oko velikog dvorca. Dvorski park ima pravougaonu osnovu, užom stranom je orjentisan ka moru, gdje se u uglovima nalaze šestougaone kule stražare. Sa sve četiri strane je ograđen kamenom zidanom ogradom. Sa prednje strane prema moru nalazi se velika ulazna kapija od kovanog gvožđa“, kaže Kasalica.

Enterijer zgrade je, dodaje on, uglavnom zadržao prvobitnu fizionomiju.

“Autentične vrijednosti unutrašnjeg prostora dvorca djelimično su su očuvane. Uglavnom su očuvani arhitektionski elementi enterijera poput podova, tavanica, stepeništa , prozora, vrata. U uređenju enterijera glavna pažnja bila je posvećena glavnom ulaznom holu i prostorijama u prizemlju do ulice. Zidovi u ulaznom holu raščlanjeni su masivnim pilastrima sa kapitelima koji nose udvojene lukove a kasetirana tavanica u holu je ukrašena bogatom štuko dekoracijom u vidu cvijetnih rozeta. Ljepotom i bogatstvom gipsane štuko dekoracije odlikuju se i tavanice u prostorijama u prizemlju do ulice. U prizemlju su sačuvani i originalni podni zastori izrađenim u teracu i keramici kao i originalna drvena stolarija koja je sačuvana i na spratu. Originalni prozori koji se pri vrhu završavaju raznobojnim staklima iznutra imaju kasetirane drvene kapke. Po svom oblikovanju i načinu izrade posebno se izdvajaju masiva kasetirana vrata na ulaznim portalima, kao i vrata sa floralnom rezbarenom dekoracijom u velikom ulaznom holu. Ljepotom se ističu i velika drvena zastakljena vrata na ulaznom hodniku prvog sprata sa polukružnim nadsvijelom od raznobojna stakla“, priča Kasalica.

U međuratnom periodu velelepni kompleks na Topolici izgubio je svoj dvorski sjaj.

“Političke prilike su uticale ne samo na promjenu političkog i državnog statusa Crne Gore već i na budući život Dvorca na Topolici. Od 1918. godine ili već od početka Prvog svjetskog rata počinje nova priča za dvorski kompleks. Odlukom Podgoričke skupštine iz 1918. godine pokretna i nepokretna imovina kralja Nikole je konfiskovana u korist naroda, a to je podrazumjevalo imovinu od 117,82 Ha. Dvorski kompleks je polako tonuo u zapuštenost i nebrigu. Godine 1927. namještaj iz Dvora je predat na korišćenje i čuvanje Arhibiskupiji barskoj. Imanje je nakon niza godina zapuštenosti počelo da se obrađuje i koristi u poljoprivredne i slične svrhe. Dvorac i dvorski objekti koristiće se za potrebe vojnih kancelarija, vojnih bolnica ili kao prostor za stanovanje”, kaže istoričarka Draginja Radonjić.

Srećnije vrijeme za život ljetnjeg dvorca poslednjeg crnogorskog monarha nije došlo ni dugo po završetku Drugog svjetskog rata...

“Nakon Drugog svijetskog rata, gotovo svi objekti su korišteni kao stambeni prostori, a Veliki dvorac pored toga što se u njemu stanovalo se koristio i kao kancelarijski prostor. U njemu je izvjesno vrijeme boravila gradska biblioteka, radnički univerzitet i slične ustanove. Sve ovo je funkcionisalo bez obzira na odluku iz 1959 godine, da se novoformirani Zavičajni muzej Bar smjesti u nekadašnji Dvorac kralja Nikole. Iako je cijela zgrada dvorca dodjeljena Muzeju, ova ustanova je otpočela svoj rad u samo jednoj kancelariji na prvom spratu. Slično stanje je bilo sve do 1977. godine kada je muzej izradio stalnu postavku i počeo svoj normalni proces rada. Sve to prekinuo je snažan zemljotres u jutro 15. aprila 1979. godine koji je gotovo razorio dvorski kompleks, ali se ipak pokazalo da je dvor rađen mnogo kvalitetnije nego što se mislilo i da je nakon potrebnih sanacionih i rekonstrukcionih radova dvorski kompleks 1984. godine zasijao novim sjajem i otpočeo novi istorijski put”, priča Radonjić.

U katastrofalnom zemljotresu 1979. godine u dvorskom kompleksu na Topolici najveća razaranja pretrpio je upravo veliki dvorac. Upravnik Zavičajnog muzeja u Baru Vladislav Kasalica podsjeća da je tada na palati došlo do pucanja i obrušavanja zidova i međuspratne konstrukcije.

„Radovi na obnovi dvorskog kompleksa započeti su 1982. godine a završeni su 1984 godine. Tada su sanirani svi objekti dvorskog kompleksa vraćanjem njihovog autentičnog izgleda. Najobimniji konzervatorski radovi izvedeni su na velikom dvorcu. Izvršena je konstruktivna sanacija cjele zgrade i izvedeni su konzervatorsko-restauratorski radovi na fasadama, krovu i u unutrašnjosti objekta sa statičkom konsolidacijom. Nakon izvedene obnove i konzervatorskih radova na velikom dvorcu stvoreni su uslovi za rad muzeja prilagođavanjem cjelokupne unutrašnjosti zgrade muzejskoj namjeni. Ne remeteći osnovnu autentičnu arhitektonsku koncepciju unutrašnjosti zgrade, uz minimalne intervencije izvedene u enterijeru stvoreni su adekvatni uslovi za rad muzeja. Revitalizacijom zgrade dvorac je dobio stalnu izložbenu postavku smještenu u prizemlju i na prvom spratu, depoe, biblioteku i prostorije za rad kustosa koji se nalaze u potkrovlju, dok je priručna konzervatorska laboratorija smještena u prizemlju zgrade“, kaže Kasalica.
Zamljotres i nebriga nisu bili jedini istorijski neprijatelji Dvorca Kralja Nikole.

„Kako se zgrada nalazi uz samu obalu mora uticaj vlage i jakih južnih i sjevernih vjetrova prilično su je bili devastirali i oštetili u proteklom vremenu od obnove iz 1984.godine. Stoga se 2007. godine pristupilo njenoj sanaciji i konzervaciji. U ovoj posljednjoj obnovi dvorca preduzeti su opsežni sanaciono-konzervatorski radovi na njegovom eksterijeru i enterijeru koji su podrazumjevali izvođenje konzervatorskio-restauratorskih radova na fasadama, stolariji, balskoj dvorani i u prostorijama u unutrašnjosti zgrade. Takođe je prilikom poslednje obove dvorca izvršena instalacija videonadzora, sistema protivpožarne zaštite i novog električnog osvijetljenja izložbenih postavki i svečane balske dvorane“, objašnjava Kasalica.

Prije osam godina Dvorcu je vraćena originalna boja fasade.

„Izbor sadašnjnih nijansi kolorističke obrade fasada izvršen je na osnovu analiza i sondažnih ispitivanja predhodnih bojenih slojeva, tako da one odgovaraju polihromnoj kolorističkoj obradi fasadnih površina zgrade dvorca iz prošlosti. U cilju adekvatne savremene prezentacije ovog značajnog spomenika kulture u toku 2008. godine izveden je i projekat spoljašnjeg osvjetljenja zgrade velikog dvorca i dvorskog parka. Dekorativno i ambijentalno osvijetljenje velikog dvorca izvedeno je u skladu sa istorijskim i aritektonskim karakterom objekta upotrebom savremenog sistema rasvijete ne narušavajući njegov spomenički integritet. Instaliranim sistemom rasvijete akcentovani su svi glavni arhitektonski elementi i dekortativna plastika na objektu. Ambijentalno osvijetljenje dvorskog parka prilagođeno je prostornoj kompoziciji parka, uklapanjem svjetlosti u postojeću arhitekturu i pejzaž instalacijom različitih vrsta i tipova svijetiljki”, zaključio je Kasalica.

 

KNJAZ PALATU POKLANJAO I VOJVODI MILJANU

Zanimljivo svjedočanstvo o životu Ljetnjeg dvorca Kralja Nikole dao je u svojim memoarima ministarinostranih djela Knjaževine Crne Gore gavro Vuković.

Vuković navodi da je “u tim momentima posmatranja” Selim-begove palate na Topolici iz Beča stigla depeša da je Srbija ponovo stupila u rat protiv Turske te da se knjaz “prepao” da “Srbijanci ne pošalju jedno odjeljenje vojske preko Sandžaka” i zauzmu Bijelo Polje i Berane.

“Pošto je crnogorska vojska obsadila “barsku tvrđavu”,knjaz Nikola ologorio je na turskoj karauli Ribnjiku, odakle je posmatrao čarobnu panoramu barsku. Odatle je ugledao Selim-begov kijosk da se bijeli na morskoj obali, kao galeb. Izdaleka, Kijosk izgledaše malen, samo što bijaše na prelijepom mjestu ”, piše Vuković u svojim memoarima u odjeljku “Karađorđevići u Crnoj Gori”.

“Stoga pozva vojvodu Miljana da s iste stope hita u Vasojeviće, dastupi u odnošaje sa komandantom srpskiih trupa I da mu spriječi prelazak preko rijeke Lješnice, put Berana. Prije kretanja, pozva ga da mu dadne hitne instrukcije, pada bi ga obodrio da brani svoje inspiacije, u prisustvu mnogo glavara reče: “Vidiš li, vojvoda, onu bijelu kulu kod mora, darivam ti ju, dau njoj odmaraš tvoje zaslužne kosti kad ostariš”. Vojvoda Miljan hitno pođe u Vasojeviće, bezda je izbliza vidio taj Knjažev dar. Koliko su god crnogorski glavari zavidljivi jedan prema drugome, ipak su oduševljeno priznali da je vojvoda Miljan zaslužio, jer je smatran za prvog meću prvijema ”, napisao je Vuković.

Ubrzo nakon što je poklonio tek osvojenu palatu na Topolici vojvodi Miljanu, Knjaz Nikola se, prema tvrdnjama prvog crnogorskog pravnika, predomislio.

“Knjaz, čim se opustio kod svog odavno željenog mora, najprije ušao je u Selim-begov kijosk. Veličina I ljepota kijoska frapirala ga je. Taj kijosk, tak lijep, a još sa gledišta istorijskog, od hercega Šćepana, Knjaz je zamislio da bi dostojan bio za njegovo obitovanje. Stoga se odmah pokajao što ga je onako demonstrativno darovao vojvodi Miljanu. Pošto je proveo nekoliko noći u njem, još bolje mu se dopao ”, napisao je Vuković.

Po sjećanju crnogorskog ministra inostranih djela Knjaz Nikola je “nemogav trgnuti svoju knjaževsku riječ da uzme kijosk za sebe” pozvao svoj “u svemu povjerenika” vojvodu popa Iliju Plamenca i naredio mu da “pošto mrkne dade unijeti bačvu praha,pa da lagumiše kijosk”. Vuković navodi da je vojvoda pop Plamenac rado izvršio Knjaževu naredbu te da e u noć 28. Novembra 1977. godine osjetio jak potres, te da se ujutro “na opšte iznenađenje vidio kijosk do temelja srušen”.

“I zaista, na cijeloj barskoj obali Knjaz nije mogao naći ljepšega mjesta od razvaline Selim-begovog kijoska, dau dar dadne Karađorđevićima za podizanje nove vile ”, piše Gavro Vuković u svojim memoarima, uz opasku da se Knjaz nije osvrtao da li vojvoda Miljan” ima kakvo pravo na razvalinama kijoska”.

 

{galerija}art/2016/08/dvorac{/galerija}